Avrupa Savunmasında Kritik Hammadde Krizi: Türkiye İçin Artan Risk ve Fırsatlar

Uluslararası Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nün (IISS) yayımladığı “Critical Raw Materials and European Defence” başlıklı rapor, Avrupa savunma sanayisinin üretim süreçlerinde kritik hammaddelere olan bağımlılığı ve bu durumun doğurduğu güvenlik risklerine odaklanıyor. Hammade krizi Türkiye’yi nasıl etkiler.

NATO ve AB’nin yayımladığı kritik hammadde listelerine göre, savunma sistemlerinin teknolojik üstünlüğünü sürdürebilmesi için bu hammaddelere kesintisiz erişim hayati önem taşıyor.

Çin ve Rusya’ya Bağımlılık: Avrupa İçin Tehdit Mi?

• Çin; tungsten, titanyum, kobalt, nadir toprak elementleri (REEs) ve gallium gibi hammaddelerin küresel üretiminde lider konumda.
• Avrupa Birliği’nin bu hammaddelerin büyük bir kısmında %80 ila %100 oranında dışa bağımlı olduğu görülüyor.
• Rusya ise özellikle titanyum gibi stratejik metallerin tedarikinde kilit rol oynuyor.
• Çin’in 2023 ve 2024’te gallium, germanium ve grafit gibi hammaddelere ihracat kısıtlamaları getirmesi, Avrupa’nın savunma üretimini doğrudan tehdit ediyor.

Sektörel Risk Haritası: Hangi Platform Hangi Hammaddeye Bağımlı?

Kara Platformları (Tanklar ve Zırhlı Araçlar)

• Görüntüleme sistemlerinde: Gallium arsenide, germanium, tantalum, indium, neodymium gibi materyaller kullanılıyor.
• Zırh ve gövde yapısında: Tungsten, titanyum, bor karbür, yüksek sertlikte çelikler öne çıkıyor.
• İletişim sistemlerinde: Berilyum, gümüş, bakır, silikon gibi iletken elementler kritik rol oynuyor.

Deniz Platformları (Fırkateynler, Denizaltılar)

• FREMM gibi savaş gemileri: Alüminyum, titanyum, samaryum, nikel, kobalt, grafit gibi elementlere yoğun ihtiyaç duyuyor.
• Sonar ve radar sistemlerinde REE’ler önemli bir yer tutuyor.

Hava Platformları (F-35 Örneğiyle)

• Radar ve elektronik sistemler: Gallium arsenide ve gallium nitride bileşenleri içeriyor.
• Gövde yapısında: Kompozitler, alüminyum, titanyum, karbon fiber malzemeler kullanılıyor.
• Motor ve batarya sistemleri: Nikel süper alaşımlar, lityum iyon piller, samaryum–kobalt mıknatıslar kullanılıyor.
• Bir F-35’te kullanılan nadir toprak elementi miktarı 400 kg’ı aşıyor.

Güdümlü Silah Sistemleri

• Meteor füzesi gibi sistemler: Gallium nitride, tantalum, bor, samaryum, neodymium, terbium gibi ileri teknolojiye özgü elementlere bağımlı.
• Yüksek sıcaklıklara dayanıklı seramik kaplamalar ve nadir mıknatıslar, füzelerin işlevselliği için olmazsa olmaz.

Avrupa Ne Yapmalı? Politika Önerileri ve Çözüm Yolları

• Çeşitlendirme ve Yerelleşme: Kritik hammaddelerin kaynağını çeşitlendirmek, Avrupa içinde üretim ve işleme kapasitesi oluşturmak şart.
• Geri Dönüşüm ve Alternatif Malzeme Kullanımı: Döngüsel ekonomi girişimlerinin artırılması ve maddelerin yerine geçebilecek alternatiflerin geliştirilmesi gerekiyor.
• Stratejik Stoklar Oluşturulmalı: ABD örneğinde olduğu gibi, kriz anlarında kullanılabilecek stratejik hammadde ve parça stokları oluşturulmalı.
• Ham Madde Diplomasisi: Grönland, Kazakistan, Afrika gibi bölgelerle stratejik ortaklıklar geliştirilmeli.
• Avrupa İçin Ortak Yasal Çerçeve: AB’nin 2024 tarihli Kritik Hammaddeler Yasası kapsamının genişletilmesi ve savunma sektörüyle daha doğrudan bağ kurulması öneriliyor.

Çin ve Rusya’nın Hegemonyasında Kritik Hammaddeler: Türkiye Ne Kadar Kırılgan?

Uluslararası Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nün (IISS) Mart 2025 tarihli raporu, Avrupa savunma sanayisinin Çin ve Rusya’ya kritik hammadde bağımlılığını gözler önüne sererken, Türkiye için de önemli uyarılar içeriyor. Avrupa gibi Türkiye de modern savunma sistemlerinin geliştirilmesi ve sürdürülebilirliği açısından benzer hammaddelere büyük oranda bağımlı durumda.

Türkiye Savunma Sanayisinde Kritik Hammaddelere Olan Bağımlılık

Türkiye’nin son yıllarda önemli yatırımlar yaptığı platformlar – örneğin Bayraktar TB3, KIZILELMA, HÜRJET, MİLGEM, TF-2000, F-16 modernizasyonları, SİPER ve GÖKDOĞAN gibi hava savunma ve füze sistemleri – yüksek miktarda kritik hammadde içeriyor:

• Gallium ve Gallium Nitride (GaN): AESA radarlar, elektro-optik sistemler ve RF bileşenlerde kullanılıyor. Türkiye’nin bu alandaki üretim kapasitesi henüz sınırlı.
• Nadir Toprak Elementleri (REEs): Özellikle neodymium, samarium, terbium gibi mıknatıs üreten REE’ler; İHA motorları, sensörler ve batarya sistemlerinde kullanılıyor.
• Titanyum ve Tungsten: Hafiflik, dayanıklılık ve ısı direnci gibi özelliklerinden dolayı, özellikle hava platformlarında (MMU, F-16, HÜRJET) yaygın.
• Berilyum, Tantalum ve Germanium: Gelişmiş elektro-optik ve termal görüş sistemlerinde önemli rol oynuyor.

Bu malzemelerin büyük kısmı Çin ve Rusya menşeli. Alternatif tedarik kaynaklarının sınırlılığı, Türkiye gibi teknoloji ithalatına dayalı savunma üreticileri için yüksek kırılganlık riski doğuruyor.

Avrupa’daki Kriz Türkiye’yi Neden İlgilendiriyor?

1. Avrupa Tedarik Zincirine Bağımlılık: Türkiye, birçok savunma sisteminde Avrupa menşeli alt sistemleri (ör. MBDA füzeleri, Leonardo elektro-optikleri, Rolls-Royce motor parçaları) kullanıyor. Avrupa’nın üretiminde yaşanacak yavaşlamalar, Türk projelerini de geciktirebilir.
2. İhracat Riskleri: Türk savunma sanayii ürünlerinin büyük bölümü Avrupa, Orta Doğu ve Afrika ülkelerine ihraç ediliyor. Avrupa’da yaşanacak kritik malzeme sıkıntısı, Türk ürünlerine olan talebi artırabileceği gibi, rekabeti de sertleştirebilir.
3. Fiyat ve Temin Riski: Kritik elementlerde yaşanabilecek kıtlık veya fiyat artışları, Türk savunma üretiminde maliyet baskısı oluşturur. Özellikle özel alaşımlar, bataryalar ve radar modülleri gibi parçalar etkilenir.
4. Yeni Ortaklık Fırsatları: Avrupa’nın “friendshoring” ve “raw material diplomacy” politikaları kapsamında Türkiye ile madencilik, işleme ve geri dönüşüm alanlarında stratejik ortaklık kurma ihtimali güçlenebilir.

Türkiye Ne Yapabilir?

• Ulusal Kritik Hammadde Envanteri Oluşturulmalı: Türkiye’de çıkarılan bor, feldspat, krom, lityum gibi elementlerin savunma açısından değerlendirilmesi gerekiyor.
• Yerli Üretim ve Geri Dönüşüm Tesisleri Kurulmalı: Özellikle REE, gallium ve tantalum işleyebilecek teknoloji yatırımları kritik.
• Afrika ve Asya’da Stratejik Ortaklıklar: Sahra Altı Afrika, Kazakistan, Endonezya gibi ülkelerle maden odaklı ilişkiler derinleştirilmeli.
• TÜBİTAK ve ASELSAN gibi kurumlara AR-GE teşviki: Malzeme biliminde yerli alternatiflerin geliştirilmesi savunma bağımsızlığı açısından elzem.